Nun la spirito de Hispaneco estas duone dissolvita, sed subtenanta. Ĝi manifestiĝas de tempo al tempo kiel sento de solidareco kaj eĉ de komunumo, sed mankas al ĝi la organoj, per kiuj sin esprimi en agoj. Aliflanke, estas signoj de intensiĝo. Ĝi komencas kritiki la kritikon, kiu estis farita kontraŭ li kaj pli bone kulturi la Historion. Historio estas vokita transformi niajn spiritajn pejzaĝojn kaj neniam mankis bonaj kultivistoj en niaj landoj. Kion ni ne havis, krom la unika kaj necerta kazo de Oliverja Martins', estis viroj, kies ideoj sciis prilumi la faktojn kaj doni al ili siajn valoron kaj signifon. Ĝis nun, ekzemple, oni ne sciis, malgraŭ la miloj da libroj, kiuj estis verkitaj pri ĝi, kiel la usonaj landoj disiĝis. El la hispana vidpunkto ĝi ŝajnis katastrofo same neklarigebla kiel la geologiaj. Sed la tendenco klarigi transformojn per konstantaj kaŭzoj, ĉiam aktualaj, eniris la geologion antaŭ iom da tempo. Kaj kial la samaj kaŭzoj, kiuj same faris kun tiom granda parto de la hispana popolo, ne apartigus de sia historio la usonajn landojn? Se Castelar, en la plej famkonata el siaj paroladoj, povis diri: Ne ekzistas pli timiga, pli abomena, ol tiu granda hispana imperio, kiu estis mortintotuko, kiu etendis sur la planedo, kaj D. Emilio de aliaj hispanoj, kial ĉi tiuj kuraĝaj prokuroroj ne estu la komunaj instruistoj de hispanoj kaj hispan-amerikanoj? Se ankoraŭ ekzistas hispanaj prelegantoj, kiuj disvastigas stultaĵojn en la tuta Ameriko simile al tio, kion kredis Castelar, kial ni ne supozu, ke jam en la dekoka jarcento, niaj propraj oficistoj, tuŝitaj de la pasioj de la Enciklopedio, komencis ilin disvastigi? Nu, tiel estis. El Hispanio venis la disiĝo de Ameriko. La hispana krizo komenciĝis en Hispanio. Ankoraŭ lastatempa libro, Los Navíos de la Ilustración (Ŝipoj de klereco), de Sº Ramón de Basterra, komencis transformi la kulturan scenon. Basterra trovis sin en Venezuelo kun la paperoj de la Guipuzcuana Navigation Company (naviga kompanio de Gipusko), fondita en 1728, kaj vidis ke la ŝipoj de grafo Peña Florida kaj la Markizo de Valmediano, en kies posedaĵo la gvidaj familioj de Venezuelo, kiel ekzemple la Bolivaroj, poste partoprenis. la Toro, Ibarra, La Madrido kaj Ascanio, alportis kaj alportis en siaj kajutoj kaj keloj la librojn de la Franca Enciklopedio kaj la hispana 18-a jarcento. Tial Basterra atribuis la sendependecon de Ameriko al tio, ke Bolívar' estis edukata en la ideoj de la tiamaj Amikoj de la Lando. Lia eraro estis supozi, ke tio, kio okazis samtempe en la tuta Hispana kaj Portugala Ameriko, okazis nur en Venezuelo, kiel sekvo de la ŝanĝo de ideoj, kiun la dekoka jarcento alportis al Hispanio. La patriarka reĝimo de la Aŭstria Dinastio, ekonomie forlasita, spirite skrupula, estis subite sukcedita de nova idealo de klerismo, komerco, akciaj kompanioj, ŝoseoj kaj ekspluato de naturaj rimedoj. La Indilando ĉesis esti la sceno kie evangelia provo estis farita por iĝi avidinda heredaĵo. Sed, ĉu la ŝanĝo ne originis en Hispanio?
Angla klerulo, Sº Cecil Jane, lastatempe ellaboris la tezon, ke la disiĝo de Ameriko ŝuldiĝas al la strangeco, kiun la kreoloj produktis per la novigoj enkondukitaj en la registaron de tiuj landoj fare de la vicreĝoj kaj guberniestroj de la dekoka jarcento. La fakto, ke la hispanaj monarĥoj mem instigis Georgon Johanon kaj Ulloan meti ĉiujn instituciojn, same kiel la uzojn kaj kutimojn, en sian Sekretan Novaĵon de Ameriko, detruis, laŭ la opinio de sinjoro Jane, la fundamenton mem de usona lojaleco: De tiu momento la ideo dissolvi la union kun Hispanio gajnis terenon, ne ĉar la hispana Registaro estis malamata, sed ĉar ŝajnis, ke la Registaro ĉesis esti hispana, en ĉio, krom en nomo. Sed antaŭ Jorge Juan y Ulloa, antaŭ la Guipuzcuana Navigation Company, D. Carlos Bosque, la hispana historiisto (mortinta lastatempe en Lima por prokrasti niajn asertojn), rakontas ke la Markizo de Castelldosrius estis nomumita vicreĝo de Peruo laŭ rekomendo de Ludoviko la 14-a mem, ĉar estis unu el la katalunaj aristokratoj, kiuj akceptis la aferon de Filipo la 5-a kontraŭ la arkiduko, Castelldosrius iris al Fajlilo kun la kondiĉo, ke li permesu la francan kaŝan trafikon kontraŭe al la tradicia reĝimo de la vicreĝeco. Kiam Castelldosrius mortis kaj estis anstataŭigita per la Episkopo de Kito, li estis procesigita pro esti subpreminta francan kontrabandon, kiu estis damaĝa al Peruo kaj al la reĝo. La procezo riproĉas la episkopon malpermesi pagi la nepagojn de la vicreĝo. Ĝi estas informo kiu malkaŝas la ŝanĝon kiu okazis. La vicreĝoj komencas iri al Ameriko por povi pagi siajn malnovajn ŝuldojn. Tiel mondo estas perdita.
