Simile kiel okazis en la neŭtrala Esperanto-Movado
ĉe ni, la hispana laborista popolo bonvenigis Esperanton jam je la
komenco de tiu ĉi jarcento. Kontribuis al tiu favora akcepto la opnio
de elstaraj progresemaj hispanaj politiksitoj, inter ili la eminenta
eksprezidento de la Unua Hispana Respubliko, s-ro Francisco Pi y
Margall, de kiam li publikigis en la jaroj 1898 kaj 1900 ampleksajn
artikolojn en Madridaj respublikanaj ĵurnaloj laŭdajn al la nova lingvo
internacia.
La
unuaj hispanaj laboristaj esperantistoj aktivis unue individue, kaj pli
malfrue jam kolektive en la sino e laboristaj asocioj, precipe kiel
Fakoj en la kadro de la Socialista Partio, tiam, kune kun la
sindikato Ĝenerala Unio de Laboristoj, la plej prestiĝaj politika partio
kaj sindikato, respektive, en Hispanio. Ekzistis en la tiama
laboristaro la firma konvinko, ke uniuversala lingvo Esperanto estas
efika ponto kondukanta al la unueco de la popoloj kaj interkompreniĝo de
la homoj. Kaj tiu penso fariĝis idealo de grandnombraj laboristoj.
Unu
el la unuaj sukcesoj de Esperanto en hispanaj laboristaj medioj okazis
en la jaro 1904 en Terrassa, kie, kadre de Laborista Kongreso,
samideano Johano Camps (m. 1909), elstara laboristo espeantista el
Sabadell, proponis Esperanton kiel lingvon uzendan por interrilatoj kun
eksterlandaj laboristaj organizaĵoj, kiam en tiu ĉi urbo apenaŭ oni
konis la internacian lingvon. La propono estis akceptita.
En
1905, tre favore impresis en laboristaj medioj la homamaj ideoj
proklamitaj en la Bulonja Deklaracio en la kadro de la Unua Universala
Kongreso de Esperanto, okazinta en Boulogne-sur-Mer, kiu en la hispana
gazetaro estis tre disvastigita, kaj jam individue komenciĝis la
prozelitisma tasko de laboristoj esperantistaj.
En
1906 esperantistiĝas Julio Mangada Rosehörn (1), kiu, kvankam
militisto, grave influis/os ne nur la Hispanan Esperanto-Movadon, sed
ankaŭ la Laboristan. Mangada estis framasono kaj akceptis Esperanton
kiel plian batalilon bonan por venkigi sian idealon pri frateco kaj
justeco en nia socio. La framasona societo "Granda Oriento" eldonis
tiam ĉiumonatan gazeton "Luz Española" (Hispana Lumo), kie aperis
filozofiaj kaj homamaj progresemaj artikoloj. Idealisto kaj nelacebla
propagandisto de Esperanto, Mangada ekpropagandis nian internacian
lingvon per tiu revuo jam en 1907. La bulteno, ne nur disvastigis
kulturajn sociopolitikajn kaj filozofiajn temojn, sed ankaŭ aperigis
serion da lecionoj pri Esperanta Gramtiko, verkita de Manda, kiu ne
longe poste, surbaze de tiuj lecionoj, eldonos Esperantan Gramatikon,
sian unuan libron, "El Esperanto al alcance de todos" (Esperanto je
ĉies atingo) (1).
En
1908 oni fondas en Barcelono la esperantistan laboristan societon "Tero
kaj Libero", kun karaktero laborista kaj surbaze de anarkiista idearo,
kies unua prezidanto estis Mauricio F. Eixala. Aliflanke, en aliaj
asocioj kun tiu ideologio kreskis la nombro da E-simpatiantoj, kiuj
vidis en la internacia lingvo elementon ne ŝtatan, koheran kun la
propraj individuismaj ideoj pri homaro pli libera kaj socio pli moderna,
justa kaj esence solidara inter ĉiuj popoloj de la tero. La nova
lingvo signifis por tiu kolektivo la eblecon eduki la novajn
generaciojn en la interkompreno de homoj kaj popoloj.
LA HISPANAJ LABORISTOJ ANTAŬ LA UK EN BARCELONO.-
En
Hispanio la klasbatalaj esperantistoj neniam montriĝis speciale kritikaj
kontraŭ la neŭtrala esperantista movado, sed en 1909 ili ne samopiniis,
kiam la burĝaj esperantistoj organizis la 5-an Universalan Kongreson en
Barcelono.
Okazis
tiam en la kataluna ĉefurbo, gravaj politikaj protestoj kiel sekvo de
popola reago kontraŭ la enŝipigo de rezervo-soldatoj partoprenontaj la
nordmarokan militon (11an de julio 1909). Similaj incidentoj okazis en
Madrido kiam soldatoj de la regimento "Arapiles" ne obeis militistajn
ordonojn pro identaj motivoj, kaj ili, kun alta partopreno de civitanoj
bruligis trajnon en la stacidomo Atocha. La afero komplikiĝis en
Barcelono, kiam, kontraŭ strikdecido fare de socialistoj, anarkiistoj
kaj radikaluloj, la hispana registaro proklamis sieĝostaton kaj surstratigis la armeon. Tio kolerigis la laboristaron de la kataluna
ĉefurbo, kiu, tial kaj per iniciato de radikaluloj (kiuj sen tro mediti
pensis, ke tiu estis bona ŝanco por komenci revolucion) forbruligis
religiajn konstruaĵojn kaj starigis barikadojn. Ja ne plu temis pro
protesta striko, sed pri io pli grava: sindikataj aspiroj,
kontraŭmilita, kontraŭmonarkia aŭ katalunisma politiko, protesto
kontraŭ la registaro... En Sabadell, Mataró kaj Manresa oni proklamis
la Respublikon. En Figueras la popolo tute malhelpis la koletiĝon de
rezervo-soldatoj (la kunvokitoj estis 600 kaj nur prezentiĝis 2). En
Sabadell, en mitingo sur la placo Vallés kolektiĝis 20.000 laboristoj...
La
respondo de la konservativa ĉefministro Maura estis terura: senhezite
li ordonis uzi ne nur fusilojn sed ankaŭ kanonojn, kaj perforte
konkeris straton post strato. La popoldomo de Barcelono kaj aliaj
konstruaĵoj estis sovaĝe detruitaj kaj en ili multaj laboristoj
masakritaj. La rezulto de la tiel nomata "tragika semajno" de Barcelono
(26-31 julio 1909) estis tre dolora: pli ol cent mortintoj kaj kvincent
vunditoj. Estis enkarcerigitaj miloj da laboristoj, 2000 priprocesitaj,
175 deportitaj, 59 kondamnitaj al dumviva mallibero, 5 mortkondamnitoj
ekzekutitaj (2).
Tiu
terura punagado okazis iom antaŭ, dum kaj tuj post la UK kaj precipe
kontraŭ anarkiistoj kaj socialistoj en tiu momento kunbatalantaj sur
la barcelonaj stratoj, ĉe kies rondoj ŝprucis la unuaj hispanaj
klasbatalaj esperantistoj. Eĉ unu semajnon antaŭ la okazigo de la UK
estis arestita la pedagogo gvidanto de la t.n. "moderna lernejo",
Francisco Ferrer i Guardia, liberpensulo, kiun la registaro pretendis
prezenti kiel la ĉefan kulpulo de la sanga ribelo... Zamenhof mem,
malgraŭ la efektiva helpo, kiun la hispana registaro donis al la
kongreso, devis klare mencii en la malfermo-parolado de la 5a UK "la
malfeliĉajn barcelonajn okazintaĵojn", kaj rilate la akcepton de
Barcelono al la kongresanoj li substrekis ke, nur apartaj neantaŭviditaj cirkonstancoj malhelpis la urbon montri kun plena entuziasmo kaj en sia plena amplekso sian grandan estimon.
Tio estis, pli ol mencio, vera plendo. Kvankam ĉiukaze neniam tiu
kongreso devis okazi sub tiu bedaŭrinda etoso Nur unu monaton post la
UK Francisco Ferrer estis mortkondamnita de militista tribunalo kaj
mortpafita en la kastelo Montjuic (13ª oktobr. 1909).
Protestmanifestacioj de laboristoj en ĉiuj plej gravaj eŭropaj urboj
devigis la ĉefministron Maura demisii tute senprestiĝinta.
Ekzistas filmo pri la "Tragika Semajno" de Barcelono,
titolita "Ciutat Cremada" (Bruligita urbo.- 1935), en kiu aperas
scenoj de revoluciouloj lernantaj Esperanton aŭ praktikantaj nian
internacian lingvon. Tiu detalo nuancas la etoson tiam ekzistantan en
laboristaj medioj, ke Esperanto estas ilo de frateco kaj interkompreno
de homoj kaj popoloj. Rimarkinda estas vivero pri la biografio de
Francisco Ferrer, tiam tiu ĉi granda pedagogo pretigis sin projekton
pri la "Moderna Lernejo"; tiurilate iu kataluna naciisto proponis al
li, ke la instrulingvo devas esti la kataluna, sed li tuj respondis al
proponinto: "Tiu estus rezervi la raciisman instruadon al limigita
grupo de infanoj, do estus pli racie uzi Esperanton, se tiu lingvo
estos suifiĉe disvastigita"...
Tiuj
bedaŭrindaj eventoj okazintaj en Barcelono bremsis, sed tute ne povis
haltigi al progresadon de Esperanto en laboristaj asocioj, ĝuste kiam
jam ekfloris la unuaj kolektivoj sub tiu duopa signo: laborismo kaj
esperantismo.
LA LABORISTA MOVADO POST LA UK EN BARCELONO.
En
oktobro de 1910 la laboristoj kun anarkiismaj tendecoj fondis en
Barcelono la sindikaton CNT (Nacia Konfederacio de la Laboro), en kies
fondkongreso oni rekomendis same individue kiel kolektive lerni kaj uzi
Esperanton.
Oferema
estis la tasko dum tiu jaro de D-ro Hita, estrarano de la Socialista
Esperantista Grupo de la Arboleda (Biskajo), gvidanta dum tiu jaro
posttagmezan Esperanto-kurson speciale organizitan por minlaboristoj,
sed pli peniga sendube ĝi estis pro la lernantoj, ĉar tiuj ministoj
laboregis ĉiutage de la sesa vespero ĝis la sesa matene.
En
tiu sama jaro la Sabadell-a esperantista societo "Esperanta Semo"
organizis propagandan feston en la progresema "Centro Respublikana
Federaciisma" kaj tiuokaze prelegis la sekretario de la
Sabadell-Urbestraro, k-do Jozefo Altura i Pujada pri "Esperanto ku la
laboristoj" (k-do Jozefo Altura i Pujada ekziliĝis post la hispana intercivitana milito en Venezuelon, kie li forpasis).
Memorinda
por la hispana esperantistaro estis la jaro 1911, ĉar la registaro
oficiale permesis per dekreto instrui Esperanton en lernejoj kaj
universitatoj de la Ŝtato. Ankaŭ la laboristaj esperantistoj firme
progresis: en Madrido fondiĝis esperantista socialista rondo
"Libera Homo"; en Gijón en la sino de la Laborista Ateneo estis kreita
esperantista fako, kiu vigle aktivis sub gvidado de esperantistoj tiel
kleraj, kiel Alfredo Villa, Juan Fernández, Francisco Fraga kaj E. de
Castro en Kordovo, Paul Linares sukcese prelegis en laboristaj rondoj,
precipe en "Respublikana Centro de la Junularo"; en Vaskolando la
socialistaj esperantistoj viglis precipe en la sino de la Socialista
Partioj de Bilbao kaj La Arboleda; kaj en Madrido tuj post la malapero
de "Luz Española", Julio Mangada kun Fernando Redondo kaj la presisto
Emilio González Linera, ĉiuj tri framasonaj, decidis publikigi
esperantistan revuon, kiu aperos en 1912 sub la titolo "HOMARO".
Paralele
kun tiu aktivado, Mangada gvidis Esperanto-kurson, unu en la Madrida
E-Grupo, alian en la prestiĝa kultura Centro "Ateneo de Madrido". En
tiu ĉi lastas Centro, Mangada instruos Esperanton ĉiujare, de 1912 ĝis
1935, escepte dum la jaroj, kiam la militisto estis destinita
malproksime de Madrido.
En
1913 D-ro Zamenhof agnoskis la idealisman taskon de tiu esperantista
triopo Mangada-Redondo-Linera, kaj petis ilin eldoni lian "Deklaracion
pri Homaranismo" (5.000 ekz.), kiun ili presis kaj transdonis al
Majstro je tre modesta prezo, nur kontraŭ la paperkosto. Zamanhof
neniam forgesos la malavaran sintenon de tiuj tri idealistoj kaj, kiam
li persone akceptis Mangada-n okaze de Universala Kongreso en Berno
(1913), li havis nur afablajn esprimojn por ili, kaj ĝis lia forpaso
konstanta korespondado nutris tiun reciprokan altan estimon.
Kun
la komenciĝo de la Unua Tutmonda Milito en 1914 naskiĝis periodo de
teruraj malfaciloj por la disvolvo de Esperanto en Hispanio, devenintaj
de la milito mem, kvankam nia lando fakte ne partoprenis en la
konflikto. Malaperris asocioj, revuoj, pacaj projektoj kaj puraj
idealoj, kaj iĝis realo la plej kruelaj aspektoj de la vivo: malamo,
ruino kaj mizero, en grandaj dozoj... Iĝis kutimo paroli nur pri
milito, bataloj, strategioj, konkeroj kaj ĉiam pri miloj da mortintoj.
Multaj el niaj kamaradoj forlasis niajn vicojn, bedaŭrinde!
La
neŭtrala Esperanto-Movado preskaŭ malaperis en Hispanio, kaj restis nur
izolitaj E-Grupoj, la plej gravaj. La krizo de valoroj, ekonomia
malstabileco kaj la alta kosto de la papero forbalais la regulan
aperadon de esperantistaj revuoj, inter ili "Homaro". En la lando
restis nur revueto eldonita de la Popoldomo de Madrido "Socialismo
Esperantista", (4 pĝ. 34 x 24), organo de la socialistoj de la hispana
ĉefurbo.
VERKOJ KONSULTITAJ:
(1) "Aŭtobiografio", de Julio Mangada Rosenörn. (Ne publigita).
(2) "La Deknaŭajarcenta Hispanio", de Manuel Tuñón de Lara.
(3) "Analoj de la Esperanta Movado en Hispanujo", du volumoj (1987), Dua eldono, de Antonio Marco Botella.
